Ýetginjeklik döwri ýöne ýere kyn diýilmeýär. Diňe bu ýaşda çagalardan ululara öwrülýändigimiz üçin hem däl.
Bu döwürde tapawutlandyrmagy başarmaly käbir meseleler we ýagdaýlar bilen ýüzbe-ýüz bolýarys. Olara reaksiýa görkezmek dogry ýagdaý.
Statistikalara görä, ululykdaky saglyk meseleleriniň köpüsi (akyl meselelerini hem goşmak bilen) ýetginjeklikde ýüze çykýar. Emma sebäbini kesgitläp bilmezlik, saglyk we howpsuzlyk meselelerine üns bermezlik, barlagdan geçmek we yzygiderli bejergi almak üçin serişdäniň ýoklugy, ýazgarylmakdan gorkmak we başga-da köp faktorlar sebäpli ýetginjekler ululara garanyňda az kömek soraýar. Şoňa laýyklykda saglyk problemalary köplenç hroniki ýagdaýa sebäp bolýar.
Haýsy ýagdaýlaryň saglyga zyýanlydygyny nädip kesgitlemeli? Olara nähili jogap bermeli?
Tötänleýin şikesler
Bu dünýäde hemme zat bize bagly däl. Tötänleýin şikesler, gatnaşyjylaryň birek-birege zyýan bermek islemedik tötänleýin hadysalarynda ýüze çykan şikeslerdir.
Muňa garamazdan, 1–14 ýaş aralygyndaky çagalaryň arasynda ölümiň esasy sebäbi (ähli ýagdaýlaryň 36%) bilgeşleýin şikeslerdir. BSGG-nyň Ýewropa sebitindäki şikesler (Türkmenistany hem öz içine alýar) her ýyl 15 ýaşa çenli 28,000 çagany öldürýär ýa-da bir günde 76 töweregi adam ölýär. Çagalykdaky şikesler uzak möhletli fiziki we psihologiki maýyplyga sebäp bolup biler.
Tötänleýin şikeslenmegiň iň köp ýaýran sebäpleri:
• ýol hadysalary
• zäherlenmek (spirtli içgileri goşmak bilen)
• gark bolmak
• ýykylmak
• ýanmak
Şikes ýeten ýagdaýynda (tiz kömek çagyrmadyk bolsaňyz), ýaşaýan ýeriňizdäki saglyk öýüne ýüz tutuň. Ol ýerde sizi barlagdan geçirerler, gizlin şikesler ýüze çykarylar, şeýle hem şikesiň iň gysga wagtda bitmegi üçin gerekli bejergini ýazarlar.
Üns beriň! Size görä şikes ujypsyz we üns bermek wajyp bolmasa-da, lukmanyň sizi barlagdan geçirmegi we howpuň ýokdugyny aýtmagy has ýerliklidir.
Zorluk
Zorluk – özüne, başga bir adama, topara ýa-da jemgyýete garşy bilkastlaýyn fiziki güýç ýa-da güýç (ýa-da olary ulanmak howpy) ulanmakdyr. Bir adam ýa-da jemgyýet başgalara zyýan berjekdigini, oňaýsyzdygyny ýa-da başga ýakymsyz duýgulara sebäp boljagyny bilmek, ýöne muny etmek (haýsydyr bir sebäbe görä tapawudy ýok, bu zorluk).
Zorluk bolup biler:
• özüne gönükdirilen - öz janyna kast etmek, özüňe zyýan bermek. (Öz-özüňe zyýan bermek ýylda 164 000 adamyň ölümine sebäp bolýar we BSGG-nyň Ýewropa sebitinde şikesleriň esasy sebäbi bolup durýar).
• köpçülikleýin (uruşlar, jenaýatçy toparlaryň işi)
• şahsyýetara (mysal üçin çagalar, ýoldaşlar, garry adamlar, tanyşlar ýa-da nätanyş adamlar tarapyndan amala aşyrylýar. Bu zorluk her ýyl takmynan 73,000 adamy öldürýär. BSGG-nyň Ýewropa sebitinde takmynan 3 million adam zorluk zerarly stasionar bejergi alýar.)
Möhüm! Şahsyýetara zorluk dünýädäki ýetginjekler we ýaşlar üçin ölümiň dördünji sebäbi bolup durýar. BSGG-nyň Ýewropa sebitinde, 15 ýaşa çenli çagalaryň 1500 sany ölüminden çagalara zulum etmek we adam öldürmek jogapkärdir. Garrylykda ýüze çykýan çagalara zulum etmegiň netijeleri, agressiw özüni alyp barşyny we akyl hassalygy ýagdaýlarynyň sanyny 4-12 esse artdyrmagy öz içine alýar.
Zorluk bilen ýüzbe-ýüz bolsaňyz ýa-da zorluga eltýän ýagdaýa düşen bolsaňyz, iň esasy zat “Ýok diý – daşlaş – aýt” düzgünine laýyklykda hereket etmekdir. Bu aşakdaky ýaly:
ÝOK! Gaty ses bilen, anyk, çürt-kesik. Has gowusy, bu garşylygy diňe bir saňa howp salýan adam däl-de, eýsem, daş-töweregiňdäki tanyşlaryň, geçip barýanlar, nobatda duran gözegçiler eşider hem eşider ýaly görkezmelidir. “ÝOK!” sözi jemgyýet tarapyndan kabul ederlikli jogapdyr. Bu diýmek – islemeýän zadyňy ret edeniňde utanç duýmaly dälsiň! Başda razy bolsaň hem, eger islemeýän bolsaň razylaşmaly dälsiň! “Ýok!” diýmek – ýok diýmekdir.
Daşlaş. Birahat bolýan howply ýeriňden daşlaş. Näçe çalt daşlaşsaňyz şonça gowy, hatda, eger goşlaryňyzy ýygnamak üçin ýekeje sekunt hem ýitirjek bolsaňyz, olary alman howply ýerden gidiň. Soňra alarsyňyz, ýa-da birinden haýyş edersiňiz, halys bolmasa başgasyny alarsyňyz. Esasy zat howpsuzlyk. Size howp salmajak ýerlere gidiň. Muňa mysal hökmünde ejeleriň çagalary bilen aýlanýan ýeri, gözegçileriň, polisiýanyň, esgerleriň, ýa-da hökümet işgärleriniň bolan ýeri ynamdar adamlaryňa ýa-da polisiýa jaň etmäge/habar bermäge mümkinçiligiň bolan ýeri bolup biler.
Aýt. Özüňi birahat ýa-da howpda duýan ýagdaýyň barada ynamdar uly birine aýdyp bermeli. HÖKMÄN! Bolup geçen waka bilen bagly sen günäkär däl. Özüňi birahat/howpda duýmagyňa sebäp bolan adamlary syr hökmünde saklamaly dälsiň! Şeýle adamlar “Hiç zat etjek däl, ýöne hiç kime aýtma” diýenlerinde olara jogap hökmünde “Bolýar, aýtmaryn” diýip jogap berip bilersiňiz. Ýöne soňundan bolan waka barada HÖKMAN aýdyp beriň. Uly adam öz tejribesine laýyklykda, kanunçylyga we wakanyň geçiş kontekstine laýyklykda deň-duşlaryňa garanyňda has obýektiw netijeler çykaryp biler. Şeýlelikde, onuň berjek kömegi has täsirli bolar.
Üns beriň! Zorlugyň pidalarynyň köpüsi bu ýagdaýy gowulaşdyrmakdan ýa-da hakykatdanam howp astyndadygyna ynanmakdan gorkup, bu barada gürleşmeýärler. Ýa-da zorlugy öjükdirendiklerine we hökümden gorkýandyklaryna ynanýarlar. Olaryň gorkusy düşnüklidir we munuň üçin günäkärläp bolmaz. Ýadyňyzdan çykarmaň: ZORLUKDA DIŇE ZORLUGY GÖRKEZEN GÜNÄKÄRDIR!
Jynsy zorluk
Jynsy zorluk, islendik zorlukly jynsy gatnaşykdyr. Bu şahsyýetara zorlugynyň bir görnüşidir.
Jynsy taýdan zorluk:
• islendik zorlukly jynsy gatnaşyk
• mejbury jynsy gatnaşyk etmek synanyşygy
• islenilmeýän jynsy teswirler ýa-da flirt
• adamyň jyns gatnaşyklaryna garşy islendik hereket
Pidany kimiň mejbur edýändigi möhüm däl: tanyş ýa-da nätanyş.
Pidanyň nirede mejbur edilendigi möhüm däl: öýde, işde, okuw jaýynda ýa-da lukmançylyk edarasynda.
Pidanyň nähili mejbur edilendigi möhüm däl: fiziki güýç, psihologiki basyş, gorkuzmak, şantaj etmek, fiziki zorluk howpy, işden kowulmak ýa-da almak isleýän işini bermekden ýüz öwürmek, islenýän baha bermek we ş.m. EGER ŞAHYS NÄRAZY BOLSA, EMMA ONUŇ PIKIRINE ÜNS BERILMEÝÄN BOLSA, BU ZORLUKDYR!
Möhüm! Zorluk, jyns gatnaşyklaryna mejbur edilen adam razylygyny berip bilmedik ýagdaýynda hem bolup biler: serhoş ýa-da neşe serişdeleriniň täsiri astynda uklap ýa-da akyl taýdan ýagdaýy bahalandyryp bilmedik ýagdaýynda.
Möhüm! Jynsy zorluk edilenden soň razylyk berip bolmaz! Adam şahsy çäklerini we bedeniniň çäklerini eýýäm bozulandan soň bozmaga razy bolup bilmez!
Zorlamak ýa-da zorlamak synanyşygy görnüşindäki jynsy zorluk, dört aýaldan birine we ýigrimi erkekden birine ömründe bir gezek gabat gelýär.
Mundan başga-da, ýetginjeklikde jynsy zorluk şu ugurlarda töwekgelçiligi ýokarlandyrýar:
• ýaralanmak
• AIW we beýleki jyns ýollary arkaly geçýän ýokanç keseller (JGÝK)
• akyl saglygy meseleleriniň ýüze çykmagy
• öndürijiligiň pesligi we mekdebiň taşlanmagy
• wagtyndan öň göwrelilik
• reproduktiw saglygy bilen baglanyşykly meseleleriň ýüze çykmagy
• ýokanç we ýokanç däl keselleriň töwekgelçiligi.
Zorlukly ýagdaýa düşen bolsaňyz, iň esasy zat, “Ýok diý – daşlaş – aýt” düzgünine laýyklykda hereket etmekdir. Bu aşakdaky ýaly:
ÝOK! Gaty ses bilen, anyk, çürt-kesik. Has gowusy, bu garşylygy diňe bir saňa howp salýan adam däl-de, eýsem, daş-töweregiňdäki tanyşlaryň, geçip barýanlar, nobatda duran gözegçiler eşider hem eşider ýaly görkezmelidir. “ÝOK!” sözi jemgyýet tarapyndan kabul ederlikli jogapdyr. Bu diýmek – islemeýän zadyňy ret edeniňde utanç duýmaly dälsiň! Başda razy bolsaň hem, eger islemeýän bolsaň razylaşmaly dälsiň! “Ýok!” diýmek – ýok diýmekdir.
Daşlaş. Birahat bolýan howply ýeriňden daşlaş. Näçe çalt daşlaşsaňyz şonça gowy, hatda, eger goşlaryňyzy ýygnamak üçin ýekeje sekunt hem ýitirjek bolsaňyz, olary alman howply ýerden gidiň. Soňra alarsyňyz, ýa-da birinden haýyş edersiňiz, halys bolmasa başgasyny alarsyňyz. Esasy zat howpsuzlyk. Size howp salmajak ýerlere gidiň. Muňa mysal hökmünde ejeleriň çagalary bilen aýlanýan ýeri, gözegçileriň, polisiýanyň, esgerleriň, ýa-da hökümet işgärleriniň bolan ýeri ynamdar adamlaryňa ýa-da polisiýa jaň etmäge/habar bermäge mümkinçiligiň bolan ýeri bolup biler.
Aýt. Özüňi birahat ýa-da howpda duýan ýagdaýyň barada ynamdar uly birine aýdyp bermeli. HÖKMÄN! Bolup geçen waka bilen bagly sen günäkär däl. Özüňi birahat/howpda duýmagyňa sebäp bolan adamlary syr hökmünde saklamaly dälsiň! Şeýle adamlar “Hiç zat etjek däl, ýöne hiç kime aýtma” diýenlerinde olara jogap hökmünde “Bolýar, aýtmaryn” diýip jogap berip bilersiňiz. Ýöne soňundan bolan waka barada HÖKMAN aýdyp beriň. Uly adam öz tejribesine laýyklykda, kanunçylyga we wakanyň geçiş kontekstine laýyklykda deň-duşlaryňa garanyňda has obýektiw netijeler çykaryp biler. Şeýlelikde, onuň berjek kömegi has täsirli bolar.
Üns beriň! Zorlugyň pidalarynyň köpüsi bu ýagdaýy gowulaşdyrmakdan ýa-da hakykatdanam howp astyndadygyna ynanmakdan gorkup, bu barada gürleşmeýärler. Ýa-da zorlugy öjükdirendiklerine we hökümden gorkýandyklaryna ynanýarlar. Olaryň gorkusy düşnüklidir we munuň üçin günäkärläp bolmaz. Ýadyňyzdan çykarmaň: ZORLUKDA DIŇE ZORLUGY GÖRKEZEN GÜNÄKÄRDIR!
Jemleýiji
Dünýämiziň 20 ýyl ozalkydan has ygtybarly bolandygyna garamazdan, onda henizem köp howp bar. Olary görmegi we olara dogry reaksiýa bildirmegi öwrenmelidiris.
Howply ýagdaýy tapawutlandyryp bilmek we dogry reaksiýa bermek möhümdir. Ilki bilen howpsuzlygyňyza we saglygyňyza üns bermek möhümdir. Howply ýagdaýda beýleki adamlara üns bermek möhümdir.
Siz muny bilmelisiňiz. Belki, bu bilimleriň size hiç wagt peýdasy degmez, ýöne olaryň howpsuzlygy barada alada edip bilmekleri üçin maşgalaňyz we dostlaryňyz bilen paýlaşyp bilersiňiz.
